We wrześniu i październiku w ramach projektu „Muzyczny Świat Gerszona Efrosa” poprzez serię działań edukacyjnych i popularyzatorskich zabrzmią w Polsce pierwszy raz od czasów wojny utwory żydowskich kantorów związanych z naszymi ziemiami. Pochodzą one z obszernej „Antologii muzyki synagogalnej” opracowanej przez Gerszona Efrosa, kompozytora urodzonego w Serocku, który wyemigrował do Stanów Zjednoczonych zachowując muzyczne dziedzictwo polskich Żydów.
Obecnie nie mamy wielu okazji, aby słuchać muzyki synagogalnej w opracowaniu na kantora, chór i organy. Była ona bardzo powszechna przed II wojną światową – we wszystkich większych miastach, w których istniały synagogi reformowane, w szabat i święta słuchano modlitw wykonywanych w ten sposób. Praktycznie w każdej bożnicy działali muzycy, którzy tworzyli własne opracowania i aranżacje starożytnych melodii. Dotarcie dzisiaj do zapisów nutowych nie jest łatwym zadaniem.
Część z nich przetrwała do naszych czasów dzięki Gerszonowi Efrosowi (1890 – 1978), który zdobył muzyczne wykształcenie śpiewając w chórze swojego dziadka Mojżesza Fromberga w wielu mazowieckich miastach i miasteczkach. Następnie w Jerozolimie kształcił się u wybitnego muzykologa Abrahama Idelssohna, a w 1911 roku wyemigrował do Ameryki. Tam stał się jednym z najbardziej uznanych kompozytorów i badaczy muzyki synagogalnej. Jego dziełem życia jest sześciotomowa „Antologia”, w której zawarł utwory własne, jak i innych kantorów z wielu regionów i epok.
Wśród setek utworów odnajdziemy w niej dzieła takich twórców, jak Jakub Weiss (1816 1981) – kantor wielu warszawskich synagog, którego utwory po latach zapomnienia zostały nagrane i wydane w 2023 roku, pierwszy raz w historii fonografii, Nissan Spivak (1824 – 1906) – kantor w Berdyczowie, Leo Low (1878 – 1860) – kierownik chórów w Wielkiej Synagodze w Wilnie, w Wielkiej Synagodze w Bukareszcie, a wreszcie w Wielkiej Synagodze na Tłomackiem w Warszawie, Adolph Katchko (1888 – 1958) – kantor Synagogi Nożyków w Warszawie, urodzony w Warcie i wykształcony w Kaliszu oraz Dawid Ajzensztadt (1889 – 1942) – legendarny i ostatni kierownik chóru Wielkiej Synagogi na Tłomackiem. Większość ich muzyki nie przetrwałaby do naszych czasów, gdyby nie znalazły swojego miejsca w „Antologii” Gerszona Efrosa. Świadczą one o wspaniałej różnorodności, która składa się na obraz kultury. Sama historia Efrosa pokazuje, jak sprzyjające i inspirujące okoliczności oraz konsekwencja w dążeniu do celu mogą przyczynić się do historycznych osiągnięć dla dobra wielu narodów.
Pod merytorycznym kierownictwem dr Jakuba Stefka – organisty w Synagodze Pestalozzistrasse w Berlinie oraz wykładowcy Akademii Sztuki w Szczecinie przygotowany został film edukacyjny o muzyce i przesłaniu twórczości Gerszona Efrosa, folder informacyjny, kampania w mediach społecznościowych, a utwory żydowskich kantorów zostały włączone do programów koncertów w różnych miastach w Polsce. Będziemy mogli ich wysłuchać podczas Festiwalu Czterech Kultur w Łodzi, Międzynarodowych Dni Muzyki Żydowskiej w Szczecinie, Koncertu Hawdalowego w Synagodze pod Białym Bocianem we Wrocławiu oraz na koncercie w Muzeum Historii Żydów Polskich w Warszawie.
Organizatorem projektu jest Fundacja SPOT.ON ART, partnerem Centrum Dialogu im. Marka Edelmana w Łodzi, a patronem – Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN. Finansowania udzieliła Ambasada Stanów Zjednoczonych w Warszawie. Wszystkie działania opisane są na stronie www.spotonart.com/efros.
