Pierwsze prace archeologiczne na cmentarzu żydowskim w Polsce

Pomiędzy czerwcem a wrześniem 2020 roku, na terenie kwatery 1. należącego do Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Warszawie cmentarza żydowskiego przy ul. Okopowej przeprowadzone zostały na zlecenie Fundacji Dziedzictwa Kulturowego badania archeologiczne. To pierwsze prace archeologiczne na cmentarzu żydowskim w Polsce przeprowadzone zgodnie z przepisami o ochronie zabytków i żydowskim prawem religijnym. W ich trakcie udało się odnaleźć brukowane alejki, kolejne macewy oraz szklane butelki sprzed stu lat.

Tegoroczne działania stanowią pierwszy etap planowanych archeologicznych prac badawczych, które mają się zakończyć pod koniec 2021 roku. Ich celem jest uporządkowanie terenu Kwatery 1. i odsłonięcie historycznego poziomu, który stanowi zabytkową tkankę najstarszej części cmentarza.

Kwatera 1. znajduje się pomiędzy głównym wejściem na cmentarz, murem południowym, a wschodnią granicą mauzoleum. Od północy teren kwatery zamyka współcześnie używana alejka, której umiejscowienie pokrywa się zapewne z alejką istniejącą pierwotnie. Badania archeologiczne obejmą swym obszarem duży fragment męskiej części grzebalnej historycznej Kwatery 1.

Działania archeologiczno-porządkowe

Prace archeologiczne miały charakter porządkowy i polegały na ręcznym usunięciu nadmiaru ziemi przemieszanej z nawarstwieniami organicznymi, znajdującymi się bezpośrednio na zabytkowych nagrobkach, a także w przestrzeni pomiędzy nimi. Dzięki zastosowaniu metodyki archeologicznej i precyzyjnemu zdejmowaniu kilkucentymetrowych nawarstwień humusu, możliwe było uchwycenie wielu szczegółów związanych z historycznym okresem użytkowania terenu. Wykonano także standardową dokumentację archeologiczną.

Działania archeologiczno-porządkowe były przeprowadzone przy stałym nadzorze konserwatorskim. Dzięki temu, możliwa była specjalistyczna kontrola nad historycznymi nagrobkami. W trakcie zaplanowanych badań archeologicznych, odsłonięto teren o powierzchni około 12 arów. Miąższość usuwanych warstw ziemi była skorelowana z posadowieniem poszczególnych pochówków. Starano się uchwycić i doczyścić każdą z kolejno badanych macew wraz z polem grobowym, aż do ich podstawy. Tym samym, ze wskazanego terenu usunięto, w zależności od miejsca i głębokości posadowienia grobów lub brukowanych alejek, od kilku do kilkudziesięciu centymetrów humusu.

W trakcie prac uchwycono niewidoczne fragmenty płyt nagrobnych oraz pola grobowe zbudowane z kamiennych tumb i cegieł położonych pod nimi. W wielu przypadkach pola nie były przykryte kamiennymi wspornikami, a ograniczone jedynie cegłami. W kilkunastu przypadkach do zbudowania konstrukcji grobów użyto wtórnie elementów starszych pochówków (m.in. fragmentów macew).

W centralnej części badanego terenu, nieopodal ohelu Sonnenberga, już przed rozpoczęciem badań widoczny był obszar, na którym nie zachowały się oryginalne rzędy macew, a wiele nagrobków było zniszczonych. Przeprowadzone badania i kwerenda archiwalna (m.in. analiza archiwalnych zdjęć lotniczych) wskazywały, iż teren był miejscem dotkniętym przez zniszczenia wojenne, powstałe zapewne podczas bombardowania. Ostatecznym potwierdzeniem okazało się znalezienie w tym miejscu niewybuchu z okresu II wojny światowej.

W wielu miejscach badanego obszaru pojawiły się fragmenty nagrobków, zasypanych skumulowaną na powierzchni ziemią przemieszaną z nawarstwieniami organicznymi.

Niezwykle interesującymi elementami architektury cmentarza żydowskiego, które udało się odsłonić w trakcie prac archeologicznych, są brukowane ciągi komunikacyjne – alejki, prowadzące do wybranych oheli, jak choćby do oheli Sonnenberga czy Lipszyca, lub biegnące wzdłuż rzędów macew. Wydaje się, że znaczna część historycznej Kwatery 1. była brukowana, o czym mogą świadczyć zachowane miejscami kamienie, tworzące ścieżki zlokalizowane pojedynczo lub w większych skupiskach.

Macewy, butelki i cegły

W trakcie prowadzonych prac archeologicznych udało się zidentyfikować kilkadziesiąt fragmentów inskrybowanych macew, które po analizie ikonograficznej lub stylistycznej, dopasowano do pochówków znalezionych in situ. Dalsze prace konserwatorskie przyczynią się do skompletowania zniszczonych macew.

Mimo niewielkiej głębokości eksploracji, podczas badań natrafiono na znaczne ilości zabytków ruchomych, poświadczających historię Kwatery 1. Zdumiewająco duże ilości szkła, pochodzącego z fragmentów naczyń datowanych na okres drugiej połowy XIX wieku i pierwszej połowy XX wieku, znaleziono w centralnej części badanej przestrzeni. Były to głównie butelki po różnego rodzaju produktach spożywczych i farmaceutycznych, znanych także z innych stanowisk archeologicznych rozpoznanych na terenie Warszawy.

Zidentyfikowano i wydzielono pojedyncze przedmioty, precyzujące chronologię pochówków Kwatery 1., takie jak sygnowane cegły pochodzące z cegielni funkcjonujących niegdyś w tej części Warszawy. Znaleziono także kilka monet, m.in. austrowęgierskich, pochodzących z końca XIX i początku XX wieku. Zabytki w znakomitej większości zostaną poddane dokumentacji fotograficznej, opisowej i rysunkowej, a wybrane trafią do konserwacji.

Uchwycone podczas badań dane, w tym drobne i dobrze datowane artefakty – monety, sygnowane cegły – wskazują z dużym prawdopodobieństwem na to, że użytkowanie odsłanianego poziomu należy datować właśnie na drugą połowę XIX i początek XX wieku.

Podczas opisanych prac archeologicznych, oprócz eksploracji, wykonywano kompletną dokumentacja fotograficzną oraz rysunkową odsłoniętych nagrobków. Dzięki temu została uszczegółowiona inwentaryzacja historycznych nagrobków zidentyfikowanych na obszarze objętym badaniami.

Oprócz technicznych prac ziemnych, został przygotowany szczegółowy plan geodezyjny, obejmujący elementy infrastruktury – alejki, kwatery, etc., oraz podział organizacyjny (sektory).

Wykonano także wstępną inwentaryzację nagrobków, której efektem może być ich wirtualna rekonstrukcja. Efektem końcowym zastosowania wskazanych, nieinwazyjnych prac dokumentacyjnych, uzupełnionych o serie zdjęć z wysokości około 20 m nad Kwaterą 1., jest kompletna mapa ortofotogrametryczna wskazanej części terenu.

– Warszawa w okresie drugiej wojny światowej została niemalże doszczętnie zniszczona. Po społeczności żydowskiej nie pozostał prawie żaden ślad, raptem kilka budynków i ten cmentarz. I to właśnie paradoksalnie cmentarz przy ul. Okopowej o życiu warszawskich Żydów mówi w tej chwili najwięcej. Dlatego tak ważne jest, aby ten unikatowy zabytek konserwować i badać w sposób jak najbardziej profesjonalny – powiedział dr Michał Laszczkowski, Prezes Fundacji Dziedzictwa Kulturowego, która sprawuje opiekę nad cmentarzem, tłumacząc zaangażowanie archeologów do prac badawczo-porządkowych.

Historia warszawskich Żydów zapisana na macewach

Archiwum Cmentarza Żydowskiego przy ulicy Okopowej w Warszawie nie przetrwało II wojny światowej. Często jedyne informacje o osobach pochowanych na cmentarzu przed 1939 rokiem znajdują się na zachowanych nagrobkach.

– Cmentarz przy ulicy Okopowej należy do największych cmentarzy żydowskich w Europie. Pochowano na nim około 250 000 osób, wśród których są przywódcy duchowi, działacze polityczni, twórcy kultury żydowskiej, ludzie zasłużeni dla gospodarki i życia społecznego w Polsce, tysiące bezimiennych ofiar getta – mówi Lesław Piszewski, Przewodniczący Zarządu Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Warszawie. – Nekropolia jest pomnikiem historii z blisko 85 000 macew, ale dla nas to przede wszystkim nienaruszalne miejsce pochówku wielu pokoleń Żydów. Dlatego wszystkie prace archeologiczne były prowadzone zgodnie z żydowskim prawem religijnym i pod nadzorem Komisji Rabinicznej ds. Cmentarzy Żydowskich. Efekty wspólnej pracy osób zaangażowanych w projekt są niezwykle ciekawe, a czasami wręcz zaskakujące. Jestem przekonany, że wzbogacą wiedzę tysięcy ludzi z Polski i ze świata odwiedzających cmentarz i zainteresowanych historią, kulturą i dziedzictwem polskich Żydów – dodaje Lesław Piszewski.

Dzięki przeprowadzonym pracom udało się znaleźć kilka nagrobków dotychczas nieznanych osób. Odkryto także nieznane wcześniej motywy dekoracyjne na macewach, między innymi wizerunek smoka i wiewiórki trzymającej orzechy. Ich znaczenie jest przedmiotem rozważań, bo takie przedstawienia nie były dotychczas znane w żydowskiej sztuce sepulkralnej na terenie Polski.

Udało się także odkryć pozostałości polichromii na części nagrobków, co było dosyć rozpowszechnionym zwyczajem na cmentarzach żydowskich. Na uwagę zasługuje jednak fakt, że na jednej z macew znaleziono ślady złoceń.

Kontynuacja prac archeologicznych

Fundacja Dziedzictwa Kulturowego zapowiada kontynuowanie prac archeologicznych w 2021 roku. Obejmą niemalże cały historyczny obszar Kwatery nr 1 cmentarza – czyli najstarszą jego część.

We współpracy z Instytutem Sztuki Polskiej Akademii Nauk oraz Fundacją Dokumentowania Cmentarzy Żydowskich zostanie także przeprowadzona pełna inwentaryzacja kwatery i znajdujących się na niej nagrobków. Planowana jest publikacja naukowa wyników badań archeologicznych i inwentaryzacyjnych.

Zgromadzone materiały i wyniki badań pozwolą na opracowanie kompleksowego programu konserwatorskiego dla całej kwatery, we współpracy z Mazowieckim Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków.