Fundacja Dziedzictwa Kulturowego zrealizowała cykl wolontariackich akcji porządkowych w ramach projektu „Koalicje dla cmentarzy żydowskich 2025”, dofinansowanego przez Narodowe Centrum Kultury w programie Kultura – Interwencje. Edycja 2025. Celem projektu jest zaangażowanie lokalnych społeczności w ochronę cmentarzy żydowskich, przywracanie pamięci o dawnych mieszkańcach i budowanie świadomości wspólnego dziedzictwa.
Koordynatorem terenowym projektu jest dr Sławomir Pastuszka, historyk, badacz dziejów Żydów Górnego Śląska i przewodniczący Bractwa Pogrzebowego Chewra Kadisza w Katowicach, a funkcję koordynatora merytorycznego pełni dr Michał Laszczkowski, prezes Fundacji Dziedzictwa Kulturowego.
5 miast – 5 cmentarzy – setki wolontariuszy
Działania objęły Warszawę, Katowice, Gliwice, Głubczyce i Skorogoszcz – miejsca, gdzie żydowskie cmentarze przez dekady pozostawały w zapomnieniu.
Każda akcja łączyła warsztaty edukacyjne z praktycznymi pracami porządkowymi. Wolontariusze uczyli się zasad prowadzenia prac na cmentarzach żydowskich, poznawali żydowskie tradycje pogrzebowe oraz sztukę sepulkralną.
Projekt był w pełni finansowany ze środków Narodowego Centrum Kultury (kwota 69 000 zł) i był realizowany w październiku 2025 roku. Łącznie wzięło w nim udział ok. 250 wolontariuszy, a efekty dotarły do ponad 5 000 odbiorców w całej Polsce.
Głubczyce – pierwsze porządki po latach zapomnienia
W Głubczycach po raz pierwszy od zakończenia II wojny światowej przeprowadzono prace porządkowe na nowym cmentarzu żydowskim przy ul. Wrocławskiej.
Wolontariusze, uczniowie miejscowych szkół oraz członkowie Stowarzyszenia Miłośników Muzeum i Ziemi Głubczyckiej oczyścili kwaterę grzebalną z bluszczu, ustawili przewrócone postumenty i odkryli zachowane nagrobki Käthe Sittner, Anny Fuchs i Elly Gallus z domu Prieser.
Po raz pierwszy od dziesięcioleci widać tam dziś układ grobów i granice dawnej nekropolii.
Skorogoszcz – najmniejszy cmentarz żydowski na Górnym Śląsku
Kolejna akcja odbyła się w Skorogoszczy (Schurgast) – miejscu szczególnym, gdzie znajduje się najmniejszy żydowski cmentarz na Górnym Śląsku, a być może i w całej Polsce.
Założony w 1837 roku cmentarz służył maleńkiej społeczności żydowskiej liczącej zaledwie kilkanaście osób. Po II wojnie światowej popadł w ruinę, a teren zarósł tak gęsto, że przez lata nie sposób było na niego wejść.
Dzięki intensywnej pracy wolontariuszy i pomocy zawodowej ekipy od zieleni, miejsce to dosłownie odrodziło się z zapomnienia. Oczyszczono teren, wyznaczono granice dawnego ceglanego muru i zinwentaryzowano zachowane fragmenty nagrobków.
Nieinwazyjne badania gruntu pozwoliły ustalić, że spoczywa tu około 20 osób, w tym 12 dorosłych.
Po zakończeniu prac teren zyskał niemal parkowy charakter – jeszcze niedawno był niedostępnym gąszczem, dziś znów jest miejscem pamięci i refleksji.
„To maleńki, ale niezwykle ważny fragment historii Skorogoszczy. Pokazuje, że nawet najmniejsze miejsca mogą stać się symbolem troski o wspólne dziedzictwo” – mówi Sławomir Pastuszka, koordynator projektu, dziękując lokalnym mieszkańcom i społecznikowi Dariuszowi Ziębie za ogromne zaangażowanie.
Gliwice i Katowice – wspólnota działania i nauka historii
Na starym cmentarzu żydowskim w Gliwicach, pod troskliwą opieką Seweryna Botora, kontynuowano prace rozpoczęte kilka lat temu – porządkowano kwatery, zbierano liście i usuwano samosiewy. W akcji wzięli udział uczniowie gliwickich szkół oraz lokalni wolontariusze.
W Katowicach, we współpracy z Miastem Katowice i uczniami Liceum Ogólnokształcącego im. Mikołaja Kopernika, wykoszono teren, zrębakowano gałęzie i oczyszczono główne aleje. Cmentarz – porośnięty przez 180 drzew – wymaga regularnej, systematycznej opieki, którą młodzież podejmuje z dużym entuzjazmem.
Warszawa – tradycja współpracy i edukacji
Cykl akcji rozpoczął się na cmentarzu żydowskim przy ul. Okopowej w Warszawie, gdzie od lat współpracują z Fundacją uczniowie Saskiej Szkoły Realnej. To właśnie tam kształtują się kolejne pokolenia młodych wolontariuszy wrażliwych na historię i pamięć.
Edukacja, równość i zrównoważony rozwój
Projekt realizuje ideę „Leaving No One Behind” (UNESCO) i wspiera cele Agendy 2030 ONZ – m.in. „Dobrą jakość edukacji”, „Zrównoważone społeczności” i „Pokój, sprawiedliwość i silne instytucje”.
Fundacja zapewnia również udział osób z niepełnosprawnościami, a wszystkie materiały edukacyjne przygotowuje w formacie dostępnym cyfrowo.
„Naszym celem jest nie tylko porządkowanie terenów cmentarnych, ale też przywracanie im znaczenia – jako miejsc pamięci i wspólnej historii. Każda akcja pokazuje, że troska o dziedzictwo może łączyć ludzi niezależnie od wieku, wyznania czy miejsca zamieszkania” – podkreśla dr Michał Laszczkowski, prezes Fundacji Dziedzictwa Kulturowego.
